Kaplica zamkowa pw. św. Tomasza Becketa – raciborski pomnik dziejowy
Z kolei określenie pomnik dziejowy odnoszone jest do okoliczności powstania kaplicy w szerokim przedziale czasowym 1287-1292. Z końcem 1287 roku pod Raciborzem doszło – jak chce tradycja za sprawą Bożej łaski – do ugody pomiędzy księciem Henrykiem IV Probusem (Prawym) a biskupem wrocławskim Tomaszem II. Wydarzenie, które za kanwę swojego dziejopisarstwa wziął Jan Długosz, kończyło wieloletni spór pomiędzy władzą świecką a kościelną o immunitet ekonomiczny i sądowy, zakończony ostatecznie wielkim triumfem biskupa w czerwcu 1290 roku, kiedy to na łożu śmierci, na mocy testamentu, Probus udzielił Kościołowi wrocławskiemu największych w jego dziejach przywilejów. Scena pojednania pod Raciborzem, uznanego za symbol wspomnianego triumfu, zdobi kartusz najstarszej mapy diecezji wrocławskiej z 1751 roku. Kaplica zaś, jako fundacja dziękczynna (ex voto) biskupa Tomasza II, jest tej ugody pomnikiem.
Patrocinium świątyni nie jest przypadkowe. Św. Tomasz Becket to angielski męczennik, obrońca papocezaryzmu, zamordowany w 1170 roku z polecenia króla angielskiego. Czyn ten wstrząsnął Anglią, a król w pokucie udał się boso do katedry w Cantenbury, zaś w 1172 roku na wzgórzach Avranches przed legatem papieskim publicznie wycofał się z „obraźliwych” fragmentów konstytucji clarendońskich, ograniczających przywileje Kościoła. Tomasz II wyraźnie nawiązywał więc do symbolu triumfu Kościoła nad władzą świecką. Warto dodać, że wezwanie to jest wyjątkowo rzadkie na ziemiach polskich. Święty Tomasz Becket patronuje jednej z kaplic Archikatedry na Wawelu czy pocysterskiemu kościołowi w Sulejowie.
W 1292 roku, jak zaświadcza protokół wizytacyjny kolegiaty raciborskiej z 1680 roku, biskup Tomasz II, krótko przed swoją śmiercią, erygował przy kaplicy św. Tomasza Becketa kolegium kanoników. Duchowni, działający w oparciu o nadany im ustrój, z licznymi prebendami w postaci dóbr ziemskich i dochodów, m.in. z dziesięcin, sprawowali na zamku posługę religijną, opiekując się złożonymi tu relikwiami Drzewa Krzyża św. Funkcjonowanie kolegiaty dodawało prestiżu dworowi książęcemu, a wśród kanoników widzimy też książęcych kancelistów. W tym okresie, po śmierci księcia Władysława opolsko-raciborskiego (1282), utrwalił się podział dużego górnośląskiego księstwa na cztery mniejsze dziedziczne władztwa – opolskie, raciborskie, cieszyńskie oraz bytomsko-kozielskie. Pierwszym księciem raciborskim został Przemysł, fundator klasztoru dominikanek, ojciec świątobliwej Eufemii Ofki Piastówny, raciborskiej kandydatki na ołtarze.
Kaplicę wzniesiono jako dwukondygnacyjną. Górna kondygnacja przeznaczona była do odprawiania nabożeństw, dolna prawdopodobnie stanowiła skarbiec relikwii. Dodajmy, że gotycka świątynia stanęła na miejscu starszej, być może romańskiej budowli, której relikty odkryto w latach 80. XX wieku podczas prac archeologicznych. Kaplica św. Tomasza Becketa jest starsza od pozostałych obiektów gotyckiego zamku, w tym domu książęcego czy budynku bramnego. Powstała więc w obrębie murów wzniesionych w I połowie XIII wieku na miejscu wału drewniano-ziemnego grody, ale w sąsiedztwie drewnianej zabudowy grodowej. Pierwsza wzmianka o raciborskim grodzie pochodzi z 1108 roku.
Po śmierci księcia Leszka (1336), ostatniego raciborskiego Piasta, księstwo raciborskie przejęli opawscy Przemyślidzi, korzystający ze swych czeskich rezydencji. Znaczenie raciborskiego zamku zaczęło maleć. Podupadała również kolegiata. Z końcem XIV wieku kanonicy zamieszkiwali już w lewobrzeżnym Raciborzu. Ostatecznie w 1416 roku, z woli księcia Jana II Żelaznego, do rangi kolegiaty podniesiono kościół WNMP. Kanonicy nadal opiekowali się kaplicą zamkową, w tym relikwiami, odprawiając tu nabożeństwa i urządzając procesje wotywne. W 1810 roku kapituła kolegiacka została rozwiązana na mocy edyktu sekularyzacyjnego króla pruskiego, który również zagarnął jej majątek.
W kwestii opisu architektonicznego kaplicy jak i przekształceń jej bryły od końca XIII wieku do chwili obecnej oddajemy do dyspozycji teksty źródłowe autorstwa arch. Marii Filipowicz z Krakowa, autorki wniosków konserwatorskich podczas remontu zamku i kaplicy w latach 2008-2016.
I. OPIS BUDYNKU
Kaplica, oznaczona umownie literą „E”, zbudowana w 4 ćwierci XIII w. (ok. 1290 r.), usytuowana jest bezpośrednio przy wschodnim murze obronnym zamku (pochodzącym z ok. poł. XIII w.) . Od południa sąsiaduje z dwukondygnacyjnym budynkiem bramnym „F” – a właściwie z budynkiem dawnej zakrystii, wstawionym w XVI w. pomiędzy bramą zamkową, murem obronnym i płd. ścianą kaplicy, który obecnie powiązany jest integralnie z właściwym budynkiem bramnym.
Po północnej stronie kaplicy znajduje się trójkondygnacyjna, podpiwniczona przewiązka, mieszcząca klatkę schodową, usytuowana w miejscu średniowiecznego miedzucha – między kaplicą a budynkiem mieszkalnym „D” („domem wielkim” z końca XIII w.) [1]
Budynek kaplicy: orientowany, o układzie halowym, podpiwniczony na rzucie prostokąta wydłużonego w kierunku wschód-zachód, murowany z cegły na fundamentach z kamienia łamanego, z kamiennym detalem architektonicznym. Pierwotnie miał dwie kondygnacje – kaplicę dolną na ówczesnym poziomie dziedzińca i oratorium z posadzką położoną 3,5 m wyżej. Obie kondygnacje nakrywały trójprzęsłowe sklepienia krzyżowo-żebrowe. Z oryginalnej substancji pochodzącej z w. XIII zachowały się tylko dwie ściany północna i wschodnia. Ścianę południową odbudowano w w. XV (po zawaleniu się części kaplicy), ściana zachodnia powstała w w. XVII.
Wnętrze, o wysokości odpowiadającej trzem kondygnacjom sąsiedniego budynku „D”, nakryte jest wieloprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, żebra kamienne profilowane (XIII i XV w.), wysklepki ceglane (l. 20 XIX w.). W części zachodniej hali usytuowany jest chór muzyczny, z posadzką na poziomie 2 kondygnacji, balustrada chóru ozdobna, bogato profilowana, złożona z ośmiu płycin, każda z ażurowym czwór liściem na osi. Fragment wnętrz pod chórem, wydzielony trójprzęsłową ostrołukową arkadą, nakryty jest trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym (l. 70 XIX w.).
Wejście główne do kaplicy znajduje się na osi elewacji zachodniej, akcentuje je ceglany, bogato profilowany portal neogotycki, dodany w l. 70-tych XIX w. (po konserwacji w l. 2012-2013). Drugie wejście do wnętrza kaplicy z dawnej zakrystii w przyziemiu budynku bramnego, znajduje się we wschodniej części ściany południowej. Drzwi (pochodzące z r. 2011) od strony wnętrza kaplicy ujęte są w kamienny profilowany portal (z w. XV użyty wtórnie w XVII w.). Wejście na poziom chóru w ścianie północnej z podestu klatki schodowej budynku „D”.
Piwnica niska (wysokości ok. 2,5 m) nakryta jest ceglanym sklepieniem odcinkowym o łuku koszowym) z lunetami (XVII w.). Wejście z dziedzińca, przez otwór drzwiowy w zachodniej części ściany południowej, po stalowych schodach umieszczonych prawie w całości w grubości muru, wykonanych w 2011 r.Istniejący wystrój wnętrz i elewacji pochodzi z 2. połowy XIX w. powstały w ramach odbudowy zamku po wielkim pożarze w 1858 r.
W pierwszej połowie 2013 r. wykonana została konserwacja kamieniarki obramień okiennych we wszystkich czterech ścianach elewacyjnych. W kamieniarce osadzono nowe witraże według projektu art. Plastyk Marzeny Meisner-Stawińskiej i mag inż. Norberta Wielkiego (z grudnia 2012 r.). Prace te przeprowadzone w ramach kompleksowej konserwacji elewacji kaplicy, wykonała firma „Konserwacja Zabytkowej Architektury” Bronisław Mzyk z siedzibą w Tarnowskich Górach. Z wystroju architektonicznego wnętrza, istniejącego w kaplicy przed r. 1984, zachowały się kamienne, tynkowe i stiukowe elementy dekoracji ścian i sklepienia, oraz relikty polichromii:
II. Zabytkowe elementy wystroju wnętrza kaplicy – zestawienie
• ceglane wątki ścian
oryginalna kamieniarka z w. XIII, uzupełniona w XIX i XX w.
- kamienne konsole żeber sklepiennych kaplicy dolnej zachowane pod posadzką – 4 szt. (w tym 3 na ścianie wsch. i 1 na ścianie płn.)
- trzy wschodnie sedilia
- służki
- żebra sklepieniowe
- maswerki okien
- ława parapetowa okien
• kamieniarka z w. XV. Uzupełniona w XVII, XIX i XX w.
- maswerki okien
- kamienny portal w wejściu do zakrystii w ścianie południowej przeniesiony w w. XVII
• elementy wystroju z końca XIX w.
- czwarte sedilium na ścianie północnej, (we wnęce pierwotnych drzwi do kaplicy głównej) wykonane w zaprawie tynkowej, powtarzające formę i profile sediliów gotyckich
- chór muzyczny wsparty na potrójnej arkadzie kolumnowej, kolumny kamienne, sklepienia pod chórem ceglane, żebra tynkowe,
- maswerkowa ażurowa balustrada chóru z kryształek ceramicznych i sztucznego
- kamienna kropielniczka w południowym ościeżu wejścia do kaplicy
- polichromia sklepienia oraz relikty polichromii ścian zachowane na arkadzie chóru
Historia przekształceń budynku kaplicy
Kaplica zamkowa w Raciborzu powstała w 4. ćwierci wieku XIII. W 1292 r. biskup wrocławski Tomasz II ufundował kolegiatę pod wezwaniem św. Tomasza z Canterbury. Usytuowana na północ od bramy, wschodnią ścianą przylega do istniejącego wcześniej ceglanego muru obronnego zamku, pochodzącego z ok. połowy XIII w [2].
Budynek kaplicy, orientowany, na rzucie prostokąta, murowany z cegły w wątku wendyjskim z kamiennym detalem architektonicznym, pierwotnie miał dwie kondygnacje – kaplicę dolną na ówczesnym poziomie dziedzińca i właściwe oratorium z posadzką położoną 3,5 m wyżej. Obie kondygnacje nakrywały trójprzęsłowe sklepienia krzyżowo-żebrowe.
Wnętrze oratorium podzielone zostało na trzy segmenty równej szerokości. Prezbiterium wyniesione było o dwa stopnie ponad poziom nawy, przęsło zachodnie (obecnie skrócone) nakrywała empora książęca, wsparta na dwuprzęsłowym sklepieniu. Przestrzeń pod emporą oddzielała od korpusu kościoła podwójna arkada, wsparta na środkowym filarze lub kolumnie.
Na ścianach podłużnych główny układ trójprzęsłowy wyznaczają potrójne wiązki służek, pojedyncze służki dzielą przęsła na dwa pola. Pojedyncza służka znajduje się też na osi ściany wschodniej. Służki schodzące do poziomu posadzki kaplicy zwieńczone były kielichowymi kapitelami z urozmaiconą dekoracją roślinną, stanowiącymi wsporniki profilowanych kamiennych żeber sklepiennych. Na ścianach bocznych w każdym z sześciu pól wyznaczonych przez służki znajdują się wysmukłe dwudzielne okna z kamiennymi laskowaniami i trójlistnymi maswerkami. Okna ponad emporą miały parapety założone wyżej.
Poniżej okien w przęsłach wschodnim i środkowym na obu ścianach podłużnych (północnej i południowej) znajdowały się sedilia o bogatej kamiennej dekoracji rzeźbiarskiej. Trzy potrójne wnęki w profilowanych obramieniach zwieńczone są trójliściem z wimpergą i ozdobnymi, zróżnicowanymi krzyżykami. Sedilia te zachowały się w komplecie tylko na ścianie północnej. Relikty analogicznych sediliów na nieistniejącej ścianie południowej odkryto w narożniku wschodnim (oryginalna ściana południowa zawaliła się w wieku XV).
W czwartym polu ściany północnej znajdowało się wejście do kaplicy, ujęte w portal kamienny. Gniazda po kamieniarce w licu zewnętrznym ściany odkryto podczas badań w 1988 r. Kamienne ościeże wschodnie od strony wnętrza, powiązane integralnie ze służką i obramieniem trzeciego sedilium zachowało się pod wyprawą tynkową stanowiącą węgar XIX-wiecznej aranżacji sedilium czwartego.
W poziomie chóru w zachodnim narożniku ściany północnej i pod dostawioną do niej obecną ścianą zachodnią, poniżej parapetu okna odsłonięto fragment wysklepka, na którym wsparta była empora książęca.
Wnętrze kaplicy dolnej, o wysokości ok. 3 m, podzielone było podwójną arkadą (usytuowaną pod arkadą empory). Sklepienie miało podobny układ jak na górnej kondygnacji. Żebra oparte były na kamiennych ozdobnych służkach – wspornikach, zachowanych w pachach istniejącego sklepienia.
Obie kondygnacje kaplicy łączyły tunelowe schody, zachowane w grubości ściany wschodniej. Elewacje boczne u narożniki budynku, wsparte na kamiennym profilowanym cokole, zwieńczone kamiennym gzymsem, wzmocnione były uskokowymi skarpami.
Z pierwotnej substancji kaplicy zachowały się tylko ściany północna, wschodnia i fragment ściany południowej przy narożniku wschodnim. Ściana południowa i sklepienia zawaliły się w XV wieku (możliwe, iż z tą katastrofą budowlaną wiąże się przeniesienie kolegiaty do miasta w 1416 r.).
Kaplicę odbudowano w pierwszej połowie wieku XV. Odtworzono ścianę południową i sklepienie, powtarzając rytm przęseł sklepiennych i okien ściany północnej. Zachowano pierwotne poziomy użytkowe. Kondygnację dolną nakryto drewnianym stropem belkowym i zapewne przekształcono na piwnicę. Wykonano nowe kamienne maswerki okien ściany południowej istniejące do dziś. Odtworzono też sedilia na ścianie południowej, relikty kamiennych ław parapetowych odkryto podczas badań w grubości ściany.
W pierwszej połowie wieku XVII układ przestrzenny kaplicy uległ zasadniczej zmianie. Zachodnią ścianę elewacyjną wyburzono do poziomu terenu fundamentów. Nową elewację cofnięto na wschód, ok. 1,8 m, jednocześnie obniżono posadzkę kaplicy o 2 m, dolne wnętrze przerobiono ostatecznie na piwnicę, nakryto ceglanym sklepieniem o łuku koszowym z lunetami (zachowanym do dziś). W ten sposób zatarte zostały pierwotne szlachetne proporcje wnętrza oratorium.
Podczas wojny trzydziestoletniej prace budowlane w kaplicy zostały przerwane. Wykończono ją dopiero w połowie XVII w. Powstał barokowy chór z dwoma skrzydłami bocznymi, wtedy też przebito w ścianie południowej otwory okienne do pomieszczenia nad zakrystią.
W wieku XVIII i 1. połowie wieku XIX kaplica była kilkakrotnie remontowana. Między innymi po roku 1812 wykonano nowy dach i jak wykazały badania architektoniczne, przy tej okazji naprawiano sklepienia.
Stan wnętrza kaplicy w latach 50. XIX w. obrazują rysunki inwentaryzacyjne zamieszczone w berlińskim czasopiśmie „Zeitschrift für Bauwesen” – zob. il. nr 1.
Zachowany do dziś częściowo wystrój wnętrz i elewacji otrzymała kaplica w ramach odbudowy po wielkim pożarze zamku w 1858 roku. Ówczesna aranżacja elewacji i wnętrz w stylu neogotyckim, nawiązującym do oryginału wykonana jest fachowo, z dużym wyczuciem formy. Niestety przy obecnym stanie badań autor projektu renowacji kaplicy nie jest znany.
Wnętrze kaplicy zostało pokryte polichromią dopiero w latach 30. XX w.
[1] W systemie opisu stosowanym w zamku Racibórz od 1984 r. poszczególne budynki oznaczono literami:
A – nie istniejąca wozownia, B – słodownia, C – browar, D – budynek mieszkalny, E – Kaplica, F – budynek bramny, G – nie istniejący już budynek skrzydła wschodniego.
[2] W wyniku badań architektonicznych i archeologicznych z 1988 r. ustalono, iż z układu nawarstwień jednoznacznie wynika, że mur ten istniał przed budową kaplicy.
Kaplica zamkowa pw. św. Tomasza Becketa – raciborski pomnik dziejowy
